SEKTÖREL

Ar. Gör. İlkay KUTLAR
Ank. Üni. Zir. Fak. Tar. Eko. Blm

Türkiye'de Kadınlara Yönelik Tarımsal Yayım Çalışmalarının Değerlendirilmesi

Dünya genelinde yayım birimleri zaman ve kaynaklarının yalnızca %5 gibi çok küçük bir bölümünü kadınlara ayırmaktadırlar. Bu durum kadınların yayım hizmetlerinden yeterince yararlanamadıklarını göstermektedir (Swanson ve ark., 1990). Oysaki kırsal alandaki kadınlar tarımsal faaliyetlerde erkeklerle birlikte çalışmakta ve onlar kadar rol, görev ve sorumluluk üstlenmektedir. Özellikle son yıllarda erkek nüfusun tarım dışı alanlara yönelmesi, tarımda kadının işlevini artırmıştır (Gülçubuk, 1999). 2000 yılı verilerine göre, Türkiye'de iktisadi faaliyet kollarına göre kadınların %75.7'si, erkeklerin ise %48.4'ü tarım sektöründe çalışmaktadır. Ayrıca kırsal alanda işgücüne katılma oranı kadınlarda %39.7, erkeklerde ise %77.2'dir (DİE, 2004). Bu veriler kadınların kırsal alandaki yerini ve önemini göstermektedir. Bu nedenle tarımsal yayım çalışmalarında bu verilerin dikkate alınması gerekmektedir.

Bu çalışmada, Türkiye'de kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmaları belirli bir sistematik içinde (kamu ve sivil toplum örgütleri) incelenmiştir. Bu kapsamda tamamlanmış ve devam eden projeler ve kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmalarında karşılaşılan sorunlar ve eksiklikler ortaya konulmuştur.

Türkiye'de Kadınlara Yönelik Tarımsal Yayım Çalışmaları
Ülkemizde yıllardan beri kırsal alan kadınına yönelik olarak yayım çalışmaları yapılmasına rağmen bu çalışmaların içerikleri ev ekonomisi ve el sanatları becerilerinin geliştirilmesinin ötesine geçememiştir. Özellikle tarımsal üretim faaliyeti ile ilgili olarak doğrudan kadınları hedefleyen birkaç pilot proje dışında tarımsal yayım çalışması bulunmamaktadır (Özçatalbaş, 1995). Bu durum, tarım teknolojisindeki yeniliklerin ancak eşler aracılığıyla kadınlara ulaşmasına olanak tanımaktadır. Oysaki kadınların tarımsal üretim faaliyetine katılımları dikkate alındığında erkekler kadar kadınlara da tarımsal yayım hizmeti verilmesi gerektiği açıktır.

2000 yılı verilerine göre Türkiye'de kadınların %80,6'sı, erkeklerin ise %93,9'u, okuma yazma bilmektedir (DİE,2004). Kırsal alanda ise bu oran kadınlar aleyhine olmak üzere daha düşüktür. Bunun için kırsal alanda yaşayan kadın nüfusun niteliklerini geliştirmek, yeni beceriler kazandırmak ve çiftçilik etkinliklerini artırmak için tarımsal yayım çalışmalarına gereksinim duyulmaktadır (Özçatalbaş, 1999).
Bu kapsamda Türkiye'de kırsal alan kadınlarına yönelik olarak gerçekleştirilen ve kadınların doğrudan ya da dolaylı olarak istihdama katılımını amaçlayan yayım çalışmaları iki grup altında toplanabilir:

1.Kamu Tarafından Yürütülen Çalışmalar
2.Sivil Toplum Örgütleri Tarafından Yürütülen Çalışmalar

Kamu Tarafından Yürütülen Yayım Çalışmaları
Kamu tarafından yürütülen tarımsal yayım çalışmaları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Üniversiteler ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yürütülmektedir.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın Çalışmaları
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kamu kurumları içinde tarımsal üretimle doğrudan ilgili Bakanlık durumundadır. 3161 sayılı kuruluş kanunu ile kırsal alana götürülecek hizmetlerin projelendirilmesi, planlanması, değerlendirilmesi ve uygulanması ile ilgili tüm çalışmalar bu Bakanlığa verilmiştir. Bakanlığın kırsal kesime tarımsal eğitim hizmeti götürme görevi ise “Çiftçi Eğitim ve Yayım Hizmetleri” adı altında Teşkilatlandırma ve Destekleme Genel Müdürlüğü'ne verilmiştir (Anonim, 2000).
Bakanlık tarafından 1991-1998 yılları arasında “Yaygın Çiftçi Eğitim Projesi (I.YAYÇEP)” adı altında kırsal alanda yaşayanlara başta bitkisel ve hayvansal üretim konuları olmak üzere yayım hizmeti vermek amacıyla TRT kanallarında yayınlanmak üzere eğitim filmleri hazırlanmıştır. Daha sonra 2000 yılında II.YAYÇEP adı altında, I.YAYÇEP kapsamında yapılan eğitim filmleri güncelleştirilmiş, bunun yanında yeni filmler de yapılmıştır (Anonim, 2004). Ancak yapılan bir çalışmada, proje kapsamında kadınların programları izlemeleri yönünde bir bilgilendirme ve yönlendirme faaliyetine rastlanmamıştır (Gültekin,1995).

Dünyada kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmalarına önem verilmesi ve Dünya Bankası başta olmak üzere, FAO (Food and Agriculture Organization) ve IFAD
(Int. Fund for Agricultural Development) gibi uluslararası kuruluşların bu çalışmaları desteklemesi Bakanlığın kadınlara yönelik tarımsal yayım konusuna önem vermesine neden olmuştur (Anonim, 2000).

Kadınlara yönelik dış kaynaklı projelerin ilki Çorum-Çankırı Kırsal Kalkınma Projesi (1982-1989) ile Erzurum Kırsal Kalkınma Projesi (EKKP)'dir (1987-1989). Daha sonraki yıllarda Muş-Bingöl (1989), ile Yozgat Kırsal Kalkınma Projesi (YKKP) (1990-1991) uygulamaya konulmuştur. 1987 yılında FAO'nun desteği ile gerçekleşen EKKP, ilk kez ağırlıklı olarak kadınlara yer vermiştir. EKKP'yi izleyen Muş-Bingöl Projesi, kırsal kadını hedef grupları içinde tanımlayan ilk projedir. Ancak hazırlık safhasında kadın konusunda gösterilen ilgi ve çabalar uygulamada sadece eğitilmesi, aile ve köy içindeki konumlarının değiştirilmesi ile sınırlı kalmıştır. Tüm bunlara rağmen, kadın konusunun projede ele alınmış olması da önemli bir olgudur (Anonim, 2000).

1990'lı yıllarda başlayan YKKP ise, entegre bir yaklaşım amaçlanarak hazırlanmıştır. Bu yönüyle yetersizlikleri olmakla birlikte, Türkiye için oldukça önemli yenilikler getirmiştir. YKKP'nin temel niteliği “katılımcı köy kalkınma yaklaşımına” dayanmasıdır (Anonim, 2000).

Tarım ve Köyişleri Bakanlığının kırsal alan kadınını “çiftçi” olarak ele aldığı ilk proje, TYUAP II (İkinci Tarımsal Yayım Ve Uygulamalı Araştırma Projesi) Projesi'dir. TYUAP II Pilot Projesi esas olarak, 1984 yılında başlayan Birinci Tarımsal Yayım ve Uygulamalı Araştırma Projesinin uygulaması için öngörülen 18 ilde tamamlanmasından sonra, Dünya Bankası ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı arasında yapılan ikinci bir anlaşma çerçevesinde uygulanan bir projedir. Tarımsal yayım elemanları yanında “ev ekonomisti teknisyenleri” de ilk kez klasik ev ekonomisi ve el sanatları eğitiminin dışına çıkarak, tarımsal yayım konularında görev üstlenmişlerdir. Hazırlıklarına 1990 yılında başlanan projenin uygulanmasına 1992 yılında geçilmiş ve 1997 yılında tamamlanmıştır (Anonim, 2000).

Ayrıca, Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlı faaliyette bulunan Kırsal Kalkınmada Kadın Dairesi Başkanlığı kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmalarında bulunmaktadır (Anonim, 2000).

Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü'nün Çalışmaları
Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, 25.10.1990 tarihinde 3670 sayılı kanunla Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na bağlı olarak kurulmuş ve 24.06.1991 tarihinde de Başbakanlığa bağlanmıştır. Türkiye'deki kadın nüfusun eğitim seviyesini yükseltmek, sosyal, kültürel ve siyasal yaşamdaki konumlarını güçlendirmek için tarım, sanayi ve hizmetler sektöründe çalışan kadınların hak, fırsat ve olanaklardan eşit biçimde yararlanmalarını sağlamak üzere çalışmalar yürütmektedir. Ancak; Genel Müdürlüğün henüz kuruluş yasasının bulunmaması faaliyetlerini etkin olarak yerine getirmesini engellemektedir (Anonim, 1998).

Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın Çalışmaları
Kırsal alan kadınına tarımsal üretimle ilgili hizmet götüren bir diğer Bakanlık, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'dır. Bakanlığın iki Genel Müdürlüğü; “Teşkilatlandırma Genel Müdürlüğü” ile “Küçük Sanatlar ve Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü” bu konuyla ilgili çalışmalar yapmaktadır. Bakanlığın Teşkilatlandırma Genel Müdürlüğü'ne bağlı Tarım Satış Kooperatifleri kadın çiftçi üye sayısının artırılması, yönetimde kadınların görev almaları ve kadınların eğitim kurslarına katılımlarının sağlanması için kadın komiteleri oluşturmuştur (Anonim, 2000).

Üniversitelerin Çalışmaları
Ülkemizde kadının statüsünü yükseltmek, bilimsel araştırmalar yapmak ve eğitim programları hazırlamak amacıyla; İstanbul, Marmara, Ankara, Gazi, Çankaya, Atılım ve Orta Doğu Teknik, Ege, Gaziantep, Mersin, Yüzüncü Yıl, Anadolu ve Çukurova Üniversitelerinde “Kadın Araştırma ve Uygulama Merkezleri” kurulmuştur (Anonim, 1998).

Milli Eğitim Bakanlığı'nın Çalışmaları
Kırsal alana sürekli hizmet götüren bir diğer kamu kurumu Milli Eğitim Bakanlığıdır. Bakanlık kırsal alana yönelik olarak yürüttüğü halk eğitim kurslarında tarımsal konulara da önem vermektedir. Özellikle ipek böceği yetiştiriciliği, silaj yapımı gibi hem kadınların hem de erkeklerin birlikte katılabileceği kurslar düzenlenmektedir (Anonim, 2000).

Sivil Toplum Örgütleri Tarafından Yürütülen Yayım Çalışmaları
Türk Kadınını Güçlendirme ve Tanıtma Vakfı'nın Çalışmaları
Türk Kadınını Güçlendirme ve Tanıtma Vakfı'nın kırsal alan kadınına eğitim vermeyi amaçladığı en önemli projesi, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile işbirliği halinde 1989 yılında FAO tarafından Giresun'da başlatılan “Kadın-Arıcılık Projesi”dir. Projenin amacı, erkek mesleği olarak gelişen arıcılığa kadınları özendirmek, kredi, eğitim ve diğer destek sistemlerini sağlayarak özellikle yoksul köylü kadınların üretim potansiyellerini ve gelirlerini artırmak olarak belirlenmiştir. Projenin ikinci aşamasında ise, arı yetiştiriciliği ile uğraşan kadınlar arasında bir kooperatif kurularak projenin daha kalıcı ve sürekli olması amaçlanmıştır (Anonim, 2000).

Türk Kadınını Güçlendirme ve Tanıtma Vakfının Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Teşkilatı ve işbirliği ile “Modern Tavuk Yetiştiriciliği ve Üretim Metodları Üzerine Köy Kadınlarının Eğitimi” isimli proje Antalya, Denizli, Konya, Şanlıurfa, Van ve Rize illerinde birer köyde uygulanmıştır (Anonim, 2000).

Türkiye Ziraat Odaları Birliği'nin Çalışmaları
Kırsal alan ile ilgili sivil örgütlenmelerden bir diğeri “Türkiye Ziraat Odaları Birliği”dir. Kuruluşun amacı, tarımsal konularla ilgili olarak kurulan il ziraat odalarının sorunlarına Birlik düzeyinde çözüm aramaya çalışmaktadır. Birlik son yıllarda kırsal alandaki kadını “çiftçi” olarak ele almayı amaçlayan programlar geliştirmiştir. Bu kapsamda, Birliğe bağlı olarak “Kadın Çiftçi Komitesi” kurulmuştur. Ancak bu komite şu ana kadar olumlu bir gelişme kaydedememiştir (Anonim, 2000).

Türkiye'de Kadınlara Yönelik Yayım Çalışmalarındaki Eksiklikler
Şimdiye kadar uygulanan projeler incelendiğinde, Türkiye'de kırsal alan kadınına yönelik olarak yapılan yayım çalışmalarından yararlanan kadın sayısının oldukça yetersiz olduğu söylenebilir. Bu çalışmalardan elde edilen deneyimler iyi kullanıldığı takdirde gelecekteki çalışmaların başarılı bir şekilde yürütülmesine olanak sağlayabilir. Bu nedenle kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmalarında yaşanan sorunlar ve eksiklikler üzerinde durulmuş ve bunları somut olarak ortaya koymak için 1992 yılında Tokat, İçel ve Nevşehir illerinde 327 kadının katıldığı “Kadın Çiftçiler Pilot Tarımsal Yayım Projesi” örneği incelenmiştir. Buradan elde edilen bilgilerin bu alanda yapılacak olan çalışmalara ışık tutması beklenmektedir.

TYUAP II kapsamında uygulanmaya konulan “Kadın Çiftçiler Pilot Tarımsal Yayım Projesi” nin aksayan yönleri şu şekilde ifade edilebilir:

-Köylerin Seçimi: Köylerin seçiminde ulaşımın kolay olması ve kursu verecek ziraat ve ev ekonomisi teknisyenlerinin köylerle iyi ilişkiler içinde olması gibi konulara önem verilmiş, ancak kadın çiftçilerin verilecek kurs konusunda istekli olup olmadığına bakılmamıştır.

-Planlama: Projenin plan aşamasında özellikle tarımsal yayım konularının seçiminde köylerin ya da çiftçi kadınların gereksinimleri, istekleri, tercihleri, öncelikleri ve sosyo-ekonomik özellikleri dikkate alınmamıştır. Örneğin, Nevşehir ili Avanos ilçesinde örtüaltı sebzeciliği olarak belirlenen kurs programı, deneklerin maddi olanaklarının yetersizliği yüzünden tarla sebzeciliğine çevrilmiştir.

-Projenin Uygulanması Esnası: Tarımsal yayım çalışmalarına katılacak çiftçi kadınların seçiminde titiz davranılmamış, çiftçi kadın olarak deneyim kazanmamış gençler ya da artık tarımsal faaliyetlere aktif olarak katılmayan 50 yaş üzeri kadınlar kurslara katılmıştır. Ayrıca kurs konularının belirlenmesinde yörenin tarımsal faaliyetleri dikkate alınmamıştır. Örneğin bir yörede hayvancılık yapılmadığı halde kadınlara süt sığırı yetiştiriciliği konusunda kurs verilmiştir.

-Yayımcıların Seçimi: Daha önceki projelerde olduğu gibi bu projede de kadın çiftçilere verilecek tarımsal yayım çalışmalarını uygulayacak eğitmenlerin seçiminde yine ev ekonomisti ve teknisyenler görevlendirilmiştir. Çünkü projenin uygulandığı bölgelerin tarım teşkilatı bünyesinde özellikle tarımsal yayım konusunda eğitim verecek kadın ziraat mühendisi ve teknisyeni bulunmadığından, daha önce o bölgede çalışmalar yapmış, ev ekonomisi teknisyenlerinden ve erkek köy grup teknisyenlerinden ve ziraat teknisyenlerinden yararlanma yoluna gidilmiştir. Ev ekonomisi teknisyenlerinin özel tarımsal uzmanlık bilgileri isteyen konularda eğitici görev almaları, kurs konularının anlatımında güçlük yaşamalarına neden olmuş ve kursiyerlerin de projeye bakış açısını etkilemiştir.

-Projenin Uygulama Süresi: Projenin uygulama süresinin uzunluğu projeye katılımlarda kopukluklara neden olmuştur.

-İzlenen Yöntem: Özellikle kurs konuları belli bir sıra ve neden sonuç ilişkisi içinde ele alınamamıştır. Herkese aynı anda, aynı düzeyde bilgi sunulamamıştır. Eğitim ortamında kursa katılanların karşılıklı görüş ve düşüncelerini iletebilecekleri bir ortam oluşmamıştır. Ayrıca kurslar kırsal alan kadınının en yoğun olduğu çalışma dönemlerinde yapılmıştır. Kursların verileceği mekan önceden tespit edilmediği için her köyde genelde önder çiftçi evlerinde toplanılmış bu durum kurs konularının anlatımında yazılı ve görsel malzemelerin kullanımını kısıtlamıştır.

-Yayımcıların Düzenli Ziyareti: Proje boyunca yayımcıların seçilen köylere çeşitli nedenlerle sık sık ve düzenli olarak gidememesi projenin başarısını olumsuz yönde etkilemiştir.

-İzleme ve Değerlendirme: Projede izleme ve değerlendirme işleminin yapılması ve raporların hazırlanması planlanmış, fakat birkaç rapordan sonra bu uygulamaya devam edilmemiştir. Bu durum Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın teşkilat yapısında, bu tür projelerin etkili olarak yürütülmesini engelleyen planlama, uygulama, izleme ve değerlendirme birimlerinde koordinasyon eksikliği olduğu izlenimi uyandırmaktadır.

Sonuç ve Öneriler
Kırsal alan kadınına hizmet vermeyi amaçlayan çok sayıda kurum ve kuruluşun bulunması arzu edilen bir durumdur ve kırsal alan adına sevindiricidir. Ancak, Türkiye için bu girişimlerin yeterli olduğunu ve olanların da etkin çalıştığını söylemek güçtür. Özellikle hizmetlerden yararlananların toplam kırsal alandaki kadınlar içindeki payı dikkate alındığında girişimlerin yetersizliği görülmektedir.
Genel olarak kırsal alan kadınlarına yönelik çalışmalarda dikkate alınması gereken konular şu şekilde sıralanabilir:

-Kırsal alan kadınının özellikleri gözönünde bulundurularak kadının çiftçi rolünü öne çıkaran tarımsal yayım projeleri planlanmalıdır,
-Tarımsal yayım çalışmalarında erkeklerin yanında tarımsal üretime katılan kadınlar üzerinde de hedef grup olarak önemle durulmalıdır,

-Projelerin uygulama aşamasında; grup yöntemlerinde mevcut erkek yayımcılardan, bireysel yöntemlerde ise kadın ziraat mühendislerinden yararlanılması yoluna gidilmelidir,

-Tarımsal yayım çalışmalarına kadınların katılımını sağlamak için tarımsal iş yoğunluğunun en az olduğu dönemler seçilmelidir,

-Çalışmaların kadınların sadece aile içi geleneksel rollerini güçlendirici yönde sınırlı kalmayıp, kadınların ilgi duydukları tarım ve tarım dışı konuları da kapsamalıdır,

-Çalışmalar üniversiteler, ilgili araştırma kuruluşları ve üretici birliklerini de dikkate alan çeşitli gönüllü kuruluşlarla işbirliği içinde yürütülmelidir. Bu çalışmaların ilgili kuruluşlarla işbirliği içinde gerçekleştirilmesi daha büyük kitlelere ulaşmayı sağlayacaktır.

-Kırsal alan nüfusunun katılımını sağlayıcı yaklaşımlar üzerinde durulmalıdır.
Belirtilen bu konulara dikkat edildiğinde, kadının tarımsal faaliyetlerdeki etkinliğinin artırılması, çocuk bakımı, ev işleri ve beslenme gibi bilinen özellikleri yanında çiftçilik özelliğinin de belirginleşmesi sağlanabilir. Böylece kadın, içinde bulunduğu ailenin genel refah seviyesinin artmasına katkıda bulunabilir.

Kaynaklar

ANONİM, 1998. Cumhuriyet'in 75.Yılında Türkiye'de Kadının Durumu. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
ANONİM, 2000. Kırsal Alan Kadınının İstihdama Katılımı. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
ANONİM, 2004. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Yayın Dairesi Bşk. (http://www.tb-yayin.gov.tr )
DİE, 2004. Devlet İstatistik Enstitüsü. Kadın İstatistikleri (http:// www.die.gov.tr)
GÜLÇUBUK, B., 1999. Tarımsal Üretimde ve Kırsal Kalkınmadaki Kadının Yeri ve Önemi. Tarım ve Köy Dergisi, sayı 125, sayfa:36-41, Ankara.
GÜLTEKİN,G., 1995. Televizyon Yolu ile Yaygın Çiftçi Eğitimi Projesi'ne (YAYÇEP) Katılanların Projeden Beklentileri ve Programa İlişkin Görüşleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halk Eğitimi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
ÖZÇATALBAŞ, O., 1995. Kırsal Alanda Kadının Rolünün Geliştirilmesinde Tarımsal Yayım ve Türkiye. Anahtar, sayı:79, sayfa:16, Ankara.
ÖZÇATALBAŞ, O., 1999. Kırsal Alanda Kadın ve Kalkınmadaki Rolü. Tarım ve Mühendislik Dergisi, sayı:60, sayfa: 41-47, Ankara.
SWANSON, B.E., B.J.FARMER, R.BAHAL, 1990. The Current Status of Agricultural Extension Worldwide. Global Consultation on Agricultural Extension. 4-8 Dec. 1989.Rome-Italy.s43-76.

 

Kendinizi Mail listemize ekleyin sitemiz ve sektörle ilgili gelişmelerden sizide haberdar edelim.

>> Hububat ihracatına destek

>> Türkiye sebze tohumculuğu - 2

>> Kurutulmuş sebzeler - 2

>> Türkiye'de kadınlara yönelik tarımsal yayım çalışmalarının değerlendirilmesi

>> Tarımda dev işbirliği

  ANA SAYFAYA DÖN